کتاب مفاتیح الارزاق یا کلید در گنجهای گهر – جلد ۲ (نسخه کامل)

ب‍ا م‍ق‍دم‍ه‌، ت‍ن‍ق‍ی‍ح‌ و ت‍وض‍ی‍ح‌: ه‍وش‍ن‍گ‌ س‍اع‍دل‍و
با ه‍م‍ک‍اری‌: م‍ه‍دی‌ ق‍م‍ی‌ن‍ژاد

مؤلف کتاب شخصی به نام محمد یوسف نوری از مستوفیان عهد ناصری در شیراز است. محمد بوسف اصلاً از نور مازندران است که در دوره فرهاد میرزا معتمدالدوله جزو مستوفیان حکومتی بود.
مفاتیح الارزاق دایرۀ المعارف مصوّر در کشاورزی به معنی اعم و همه جانبۀ آن است. با آن که در زبان فارسی کتب و رسالاتی دربارۀ کشاورزی در دست است و کتاب هایی هم از زبان های دیگر برای استفادۀ فارسی زبانان به فارسی ترجمه شده، اما اکثر آنها در ذکر و توصیف انواع گیاهان و مسایل مربوط به پیشۀ زراعت است و در هیچ یک از آن کتابها دربارۀ مسایل مربوط به امور اجتماعی و اقتصادی، قرار و قاعدۀ آبیاری و نقش انسان در آن و مخصوصاً چگونگی امور تولیدات زراعی بحثی به میان نیامده است.
ارج خاص مفاتیح الارزاق، در این است که عالم فرهنگ کشاورزی و دهداری ایران را از جمیع جهات می بیند. و ضمن آنکه روال عمومی دیگر کتابهای کشاورزی را با خصوصیات استثنایی خود پی می گیرد، نخستین کتابی است در زمینۀ کشاورزی که به چگونگی اجرای امور مربوط به تولیدات زراعی و فرهنگ آن می پردازد و به وصف دنیای دهقَنَت از درون توجه می کند. بدین لحاظ با اطمینان خاطر می توان «مفاتیح الارزاق» و مؤلف آن را آغازگر عصر نوین مطالعات و تحقیقات مربوط به کشاورزی و دهداری و مسائل اجتماعی و اقتصادی و مردم شناسی بخش روستایی ایران شناخت که مطمئناً اگر این کتاب زودتر شناخته شده بود و نسخۀ منحصر به فرد آن پیش از اینها از کُنج عزلت و گمنامی بدر آمده بود و در دسترس اهل علم قرار می گرفت، ارج آن به قسمی محفوظ می ماند که در تمامی نوشته ها و تحقیقات و بررسی های متعددی که از آن پس انجام یافته است، هم محققان ایرانی و هم محققان خارجی بدان استناد می جستند و آن را ارج می نهادند و از آن سود می بردند. اما از زمان نوشتن این کتاب (در دهۀ ۱۲۶۰ ه.ق.) تا نزدیک به یکصد سال بعد که طلیعۀ نخستین تحقیقات ایرانی در بخش کشاورزی با موازین علمی امروزی ظاهر می شود، صرفنظر از دو یا سه رسالۀ قابل بحث، کلاً نوشتۀ ممتاز دندان گیری که بتواند به جهتی از جهات در قبال معرفتی به عالم کشاورزی ایران مطرح باشد و چهرۀ پنهان ده را باز نماید، دیده نمی شود. هم از این رواست که می توان مفاتیح الارزاق را سر آمد کتاب های کشاورزی ماقبل خود و نخستین کتاب در فرهنگ جدید مطالعات کشاورزی به شمار آورد.

ادامه مطلب